Από πού προήλθε αυτό το έθιμο; Κι όμως, ΔΕΝ είναι χριστιανικό!
Σχόλιο από τον Πύρινο Λόγιο
Η κάθε μορφής κηδεία εδώ και πολλά χρόνια, έχει ένα χαρακτηριστικό: Τα μαύρα ενδύματα. Αφορμή για το σχόλιο μου αυτό, υπήρξε μια ανάρτηση του Ηλία Καλλιώρα στο FaceBook, ο οποίος μετέφερε ένα κήρυγμα του αειμνήστου ιεροκήρυκα Δημητρίου Παναγόπουλου, ο οποίος στηλίτευε την μαυροφορεσιά των κηδειών. Έχει απόλυτο δίκιο ο ιεροκήρυκας.
Παρ’ όλα αυτά, όπως συμβαίνει και με πολλές άλλες απλές παραδόσεις, το να φοράς μαύρα σε μια κηδεία φέρει πίσω του μία μακρά ιστορία, πέρα από την κοινή λογική ή τα αυθαίρετα πολιτιστικά γούστα.
Αλλά ας δούμε, από πού προήλθε το έθιμο της μαύρης φορεσιάς και το τι μας λέει η Ιστορία.
Η Αρχαία Ρώμη και ο Κικέρων
Υπάρχει ένας εκπληκτικά μεγάλος αριθμός πολιτισμών σε όλο τον κόσμο που έχουν την ίδια παράδοση να φοράνε μαύρα ή τουλάχιστον σκούρα ρούχα στις κηδείες: από την Άπω Ανατολή μέχρι και την Δυτική Ευρώπη, την Νότια Αμερική μέχρι και τους Μαουρι στη Νέα Ζηλανδία!
Υπάρχει άραγε κάτι ενστικτώδες στο να φοράς αυτό το χρώμα όταν θρηνείς ή μήπως αυτή η παράδοση οφείλει την αρχή της σε κάποια μοναδική ιστορική στιγμή;
Η αλήθεια είναι ότι μάλλον ισχύουν και τα δύο.
Όσον αφορά την Αρχαία Ελλάδα, η μαυροφορία συναντάται κυρίως στις θεατρικές δραματικές παραστάσεις κατά τη διάρκεια μιας τραγικής σκηνής, όπου ο Χορός φορούσε μαύρα ολόσωμα φορέματα και πολλές φορές ακουγόταν και ...κλάμματα από τους ηθοποιούς.
Το έθιμο της μαυροφορίας στις κηδείες όμως, πηγάζει μέσα από την Αρχαία Ρώμη κυρίως, ενώ ο ρωμαίος ρήτορας και λόγιος Κικέρων, μας πληροφορεί πως το μαύρο ένδυμα ή ένα ύφασμα απλά μαύρο σαν τήβεννος, που κάλυπτε το κεφάλι και το σώμα, προέρχεται από έθιμο ντόπιων ιταλων, πιθανότατα Ετρούσκων (οι Ρωμαίοι δεν είναι ντόπιοι, είναι κράμα ελληνικών φυλών και ντόπιων λαών όμως οι Σαβίνοι, οι Ούμβροι και οι Σαμνίτες).
Μάλιστα, ο διάσημος αυτός Ρωμαίος ρήτορας είχε κάποτε κατηγορήσει κάποιον για ασέβεια, επειδή είχε φορέσει σκούρο τήβεννο σε νεκροδείπνο και όχι στην ίδια την κηδεία και ότι επιδίωξε να τραβήξει την προσοχή των παρευρισκομένων πάνω του.
Ο κώδικας ενδυμασίας στην αρχαία Ρώμη, ήταν πολύ αυστηρός. Ανάλογα με τις περιστάσεις, έπρεπε να υπάρχει και η κατάλληλη ένδυση. Ακόμη και σήμερα "ισχύει" ως άγραφος νόμος η αναφορά σε κώδικες ενδυμασίας, αν όχι σε όλον τον κόσμο, αλλά τουλάχιστον στον Δυτικό. Η πρόσκληση σε γεύμα ή σε γάμο ή ακόμη και σε συμπόσιο, απαιτεί ένδυμα ποιότητας και καλαισθησίας. Το ίδιο ίσχυε και η παρεύεση σε κηδεία, ιδίως αν αυτή αφορούσε πολύ σημαίνοντα πρόσωπα. Τον νεκρό συνόδευαν όλοι στην τελευταία του κατοικία, φορώντας την μαύρη τήβεννο πάνω από την κύρια ενδυμασία, ως ένδειξη πένθους.
Kαι όπως αυτό ήταν φυσικό, το έθιμο αυτό πέρασε και στην ελληνική Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, την χριστιανική αυτοκρατορία πλέον, όπου τα πράγματα δεν σταμάτησαν απλά στην μαυροφορία, αλλά μπήκαν μέσα και άλλα έθιμα, όπως η κουρά των γυναικών που χήρευαν (αλλά και των ανδρών που υπήρξαν αδελφοί του θανόντος σε κάποιες περιπτώσεις) και εκτός του μαύρου φορέματος - κυρίως από τις γυναίκες που συνόδευαν την χήρα - υπήρχαν και καταστάσεις υπερβολής, όπου οι θρηνούντες χτυπιούνταν μέχρι θανάτου!
Παρ' όλες τις προσπάθειες, από τους φρονιμότερους, αποτροπής των παραπάνω εκδηλώσεων ως μη χριστιανικών, σε συνέχεια των αρχαίων ή και εβραϊκών εθίμων κάποιες φορές, αυτές επιβίωσαν μέχρι και τη σύγχρονη εποχή.
Συνοψίζοντας λοιπόν, η δήλωση του πένθους – απαράβατο έθιμο για τους Ρωμαίους Έλληνες της Ρωμανίας – εκφραζόταν κυρίως με το κόψιμο των μαλλιών, τα μαύρα ρούχα, ακόμη και με την αποχή από το πλύσιμο σε κάποιες περιοχές της αυτοκρατορίας (όχι απαραίτητα στην Κων/πολη) και, κατά διαστήματα, και από το φαγητό. Στην ελληνική Ρωμανία, πάντα κατά τη ρωμαϊκή συνήθεια, το βαρύ πένθος διαρκούσε εννιά μέρες, ενώ το κανονικό τουλάχιστον ένα χρόνο.
Αυτό όμως που εμείς σήμερα ως κράτος δυτικό, τηρούμε ως έθιμο κατά τις κηδείες, είναι...αγγλοσαξωνικής προέλευσης και το καθιέρωσε η Βασίλισσα Βικτώρια. Αυτή η εκκεντρική, ανεξάρτητη και κυρίως αποκρυφιστική βασίλισσα της Αγγλίας, είναι υπεύθυνη για την παγκόσμια εξάπλωση των μαύρου.
Παρ' όλο η δημοτικότητά της πέρασε κάποια σκαμπανεβάσματα τον 19ο αιώνα, η Βικτώρια άσκησε τεράστια επίδραση στην εποχή της, μένοντας γνωστή ως η “Γιαγιά της Ευρώπης”.
Η βασίλισσα παντρεύτηκε σε ηλικία 20 ετών τον ξάδερφό της, πρίγκιπα Αλβέρτο, με τον οποίο ήταν τρελά ερωτευμένη. Λέγεται, μάλιστα, ότι εκείνη του ζήτησε να την παντρευτεί, και όχι το αντίστροφο, κάτι αδιανόητο για την εποχή.
Έγραφε στο ημερολόγιό της: "Είναι εξαιρετικά όμορφος. Τα μαλλιά του είναι περίπου στο ίδιο χρώμα με τα δικά μου, τα μάτια του είναι μεγάλα και μπλε και έχει μια όμορφη μύτη και ένα πολύ γλυκό στόμα με λεπτά δόντια".
Ήταν παντρεμένοι για περισσότερα από 20 χρόνια και όταν ο Αλβέρτος πέθανε το 1861, η Βικτώρια έχασε τη γη κάτω απ’ τα πόδια της.
Ήταν τόσο συντετριμμένη, που για όλο το υπόλοιπο της ζωής της δεν φορούσε τίποτα άλλο παρά μαύρα.
Σε αυτό της το πένθος και την όλη της ενδυματολογική συμπεριφορά, οι ευγενείς της εποχής έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν για να μιμηθούν την ηγέτιδά τους στο ντύσιμο.
Είτε από κολακεία είτε από πραγματική αγάπη, άρχισαν κι εκείνοι να φορούν το αγαπημένο χρώμα της βασίλισσάς τους. Έτσι, αυτή η συνήθειά της βασίλισσας εξαπλώθηκε ανάμεσά τους, με αποτέλεσμα εκατό χρόνια μετά, αυτή η συνήθεια να έχει εξαπλωθεί και σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο.
Η ανάρτηση που αφορά τον ιεροκήρυκα Δημήτρη Παναγόπουλο
Ο Καλλιώρας, αναδημοσίευσε ένα σημείο από κάποιο βιβλίο του Παναγόπουλου και αυτό έχει ως εξής:
Το να βάζουμε μαύρα ρούχα, το να φοράμε μαύρα περιβραχιόνια, να κρεμάμε μαύρες σημαίες και πολλά άλλα, που κάνουμε στο θάνατο κάποιου αγαπημένου μας προσώπου, όλα αυτά είναι μια μορφή διαμαρτυρίας απέναντι στο Θεό, ότι εμείς δεν συμφωνούμε μαζί Του. Πού κήρυξε η Εκκλησία να φοράμε μαύρα, όταν πεθάνει κάποιος; Το διδάσκει το Ευαγγέλιο ή ο Χριστός; Πού αναγράφονται όλα αυτά που κάνουμε εμείς; Ποιός τα εφεύρε;Όλα αυτά είναι ενδείξεις απιστίας. Τότε γιατί κρατάμε την λαμπάδα της Αναστάσεως το Πάσχα; Ο Χριστός Αναστήθηκε για εμάς και εμείς φοράμε μαύρα, γιατί δεν πιστεύουμε στην ανάσταση των νεκρών και στην μεταθάνατο ζωή. Πλήρη άγνοια έχουμε!
Και συνεχίζει:
Μάλιστα γυρίζουμε τα κάδρα ανάποδα, δεν κερνάμε γλυκά στους φιλοξενούμενους, για να μην γλυκαθεί ο χάρος, σπάμε τα πιάτα και πολλά άλλα, γιατί πιστεύουμε, ότι έτσι θα αναστείλουμε τη δράση του κακού. Δεισιδαιμονίες είναι αυτές.
Ο πραγματικός Χριστιανός, αντιμετωπίζει το θάνατο με ψυχραιμία. Θα στενοχωρηθεί, θα δακρύσει, αλλά δεν θα πενθήσει...
Κάποτε κοιμήθηκε η μάνα ενός κουρέα ο οποίος ερχότανε στις ομιλίες μου.
Με πήρε τηλέφωνο ο άνθρωπος, για να πάω στην κηδεία της μάνας του, αλλά επειδή εγώ δεν μπορούσα να πάω του λέω:
- Παντελή μου, εύχομαι ο Θεός να την αναπαύσει τη μάνα σου. Επειδή έχω ομιλία στην Πάτρα, δεν μπορώ να έρθω και όπου βρεθώ, θα προσευχηθώ για την ψυχή της. Πρόσεξε μόνο από μαυροφορέματα-κορδέλες, γιατί ο κόσμος βλέπει πως εμείς οι Χριστιανοί αντιμετωπίζουμε τα πένθη και από εκεί καταλαβαίνει, αν ο Χριστός μας έχει δύναμη.
- Το έχω αυτό υπόψη, το έχω αυτό αφομοιώσει από τις ομιλίες που έχετε κάνει, απάντησε εκείνος.
Έγινε η κηδεία. Την Τρίτη, 2 μέρες μετά την κηδεία, είχε πάει στο μαγαζί του Παντελή για να κουρευτεί, ένας φίλος του, ο Γιώργος, ο οποίος και αυτός είχε κηδέψει πριν 2 μέρες την αδερφή του.
Ο φίλος του ήταν άπιστος και ο θάνατος της αδερφής του, τον είχε συντρίψει. Ήταν ένα κινητό νεκροταφείο.
Ο Παντελής, εκεί που τον κούρευε, θέλησε να τον παρηγορήσει, λέγοντας, ότι η ψυχή της αδερφής του υπάρχει και ότι κάποια στιγμή θα γίνει και η ανάσταση των νεκρών και δεν θα πρέπει να στενοχωριέται.
Ο φίλος του, δεν μιλούσε καθόλου και όταν τελείωσε το κούρεμα και αφού πλήρωσε, λέει στον Παντελή:
- Παντελή, τα πιστεύεις αυτά που με είπες;
- Και φυσικά τα πιστεύω, Γιώργο απάντησε εκείνος.
- Σε ξαναρωτάω: Τα πιστεύεις, όλα αυτά που με είπες;
- Φυσικά και τα πιστεύω, Γιώργο!
Και τότε ο φίλος του ξεσπαθώνει και του λέει:
- Εκείνο το σακάκι που κρέμεται εκεί και φέρει ένα μαύρο περιβραχιόνιο είναι δικό σου ή δεν είναι;
- Ναι, δικό μου είναι, απάντησε ο Παντελής.
- Και τί σχέση έχουν όλα αυτά που με είπες, με το μαύρο περιβραχιόνιο που φέρει το σακάκι σου;
Κόκκαλο ο Παντελής!
Ευτυχώς όμως, είχε την ευστροφία να πει την αλήθεια στον φίλο του:
- Γιώργο, αυτά που σε είπα, είναι όλα αλήθεια και τα πιστεύω! Και αυτό το περιβραχιόνιο που έβαλα στο σακάκι, το έβαλα γιατί δεν μπορούσα να αντιμετωπίσω την αδερφή μου. Αυτή με πίεσε να το βάλω. Μέσα μου δεν το πιστεύω...
Παρά την δικαιολογία του Παντελή, η ζημιά στον φίλο του έγινε, διότι αυτά που έλεγε, δεν τα εφάρμοζε στην πράξη.
Και το απόγευμα, μόλις έκλεισε το μαγαζί ο Παντελής, πήγε στην αδερφή του και πέταξε το περιβραχιόνιο στα μούτρα της.
- Δεν ξέρεις, τί κακό με έκανες, την είπε και σηκώθηκε και έφυγε.
Πρέπει να δείχνουμε στην πράξη την πίστη μας, γιατί ο κόσμος βλέπει κατά πόσο είναι δυνατή η πίστη μας...
Μ' άλλα λόγια, ο Παναγόπουλος (πραγματικά Άγιος άνθρωπος της εποχής του) μας λέει πως όλα αυτά τα έθιμα, δεν ήταν χριστιανικά. Και έχει δίκιο.
Από την αρχαία εποχή πέρασαν στους Έλληνες της Ρωμανίας και μετά στους σύγχρονους Έλληνες, χωρίς κανείς να τα...σταματήσει. Ο Παναγόπουλος ήταν ένας από τους λίγους ιεροκήρυκες που εξέφραζε την άποψη ότι πολλές από τις δοξασίες που ακολουθούν οι σύγχρονοι Ρωμιοί, δεν εκφράζουν τον Χριστιανισμό, ο οποίος έχει ως προμετωπίδα την λεγόμενη "Ανάσταση των Νεκρών".
"Εγώ ειμί η οδός, η ζωή και η Ανάσταση", είχε πεί ο Κύριος. Αλλά φαίνεται πως η χρόνια επικράτηση ορισμένων εθίμων του λαού μας, είναι τόσο βαθιά ριζωμένα, που ενώ όλοι μας πιστεύουμε στην Ανάσταση, πράττουμε ακριβώς το αντίθετο.
Αλλά θα μου πείτε "Αυτό είναι το πρόβλημα μας σήμερα;" Σαφώς και όχι. Αλλά κάποιες φορές, ιδίως αν συνοδεύουμε και τον πολυαγαπημένο μας νεκρό, ας δείξουμε τούτες τις έσχατες εποχές και λίγη παραπάνω πίστη. Πίστη στη δύναμη του Θεού, που δεν γνωρίζει όρια.
Η ανάρτηση του Καλλιώρα ήταν...ανολοκλήρωτη κατά κάποιον τρόπο. Με τούτο εδώ το σχόλιο, ελπίζω να συνέβαλα στην ολοκλήρωση του.
Καλό καλοκαίρι και καλή Παναγιά σε όλους!
Πύρινος Λόγιος
ΠΗΓΕΣ
Κουκουλές Φ., «Βυζαντινών νεκρικά έθιμα», Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών, τ. ΙΣ
Κικέρων, "Oratorii libri", PG c345, βιβλίο ΙΙ
Steven Runsiman, "Byzantine Civilization", 1933
Sergio J.B. Chrysoloras, "Ethics and Customs in the Eastern Roman Empire", Study - Submission 2014
Comments